Auteur: Babette Weyns - 14 december 2024
Concreet zijn we op zoek naar de laatste woorden van de naar schatting 1500 Belgen – of mensen met een andere nationaliteit die in België verbleven – die na een gerechtelijk vonnis werden terechtgesteld, in binnen- of buitenland.
Maar wie waren die ‘terechtgestelden’? Waren het er wel 1500? En waarom kregen deze Belgen de doodstraf? De meesten hadden verzetsdaden gepleegd, maar ook op andere misdrijven stond de doodstraf. ‘Gemeenrechtelijk’ strafbare feiten zoals diefstal en doodslag waren in tijden van oorlog overigens niet altijd duidelijk te onderscheiden van verzetsactiviteiten. Hoe de verhoudingen precies lagen, maakt samen met de opmaak van een zo volledig mogelijke namenlijst deel uit van ons onderzoek.
Het zoeken naar brieven gaat vanzelfsprekend gemakkelijker als je weet naar wiens brieven je op zoek bent. De ambitie is daarom om zoveel mogelijk namen en gegevens te verzamelen van deze groep mensen. Zo kunnen we de brieven steeds in hun context plaatsen, én verhoogt onze slaagkans op het vinden van nieuwe afscheidsbrieven. De zoektocht naar laatste woorden gaat daarom gepaard met een breder onderzoek naar het wie, wat, hoe, wanneer en waarom van deze terechtstellingen. Dat zijn echter vragen die eenvoudiger klinken dan ze te beantwoorden zijn.
Cijfers en terminologie
‘1500 terechtgestelden’? Eigenlijk kunnen we dat niet met zekerheid zeggen. Het is een schatting die is gemaakt op basis van bestaande cijfers in de secundaire literatuur. Tellingen over executies binnen België zijn vrij accuraat, aangezien deze terechtstellingen goed gedocumenteerd zijn. Zo weten we bijvoorbeeld dat er wellicht weinig zal veranderen aan de telling van 240 terechtgestelde gijzelaars en een totaal van 900 terechtgestelde Belgen op Belgisch grondgebied.
Terechtstellingen buiten België zijn heel wat moeilijker te becijferen. Een groot deel van die slachtoffers waren personen die na 26 juli 1942 onder het Nacht- und Nebel decreet werden gedeporteerd. Daarmee kan militair bevelhebber Von Falkenhausen vanaf december 1941 het vonnis voor heel wat mensen laten uitvoeren in Duitsland . Een minimale becijfering leert dat minstens 258 onder de bijna 5000 NN-gedeporteerden ook effectief werden terechtgesteld. Behalve NN-gevangenen stonden er in het Duitse Rijk echter ook ‘andere’ Belgen terecht, voor verschillende soorten misdaden die niet noodzakelijk verzet gebonden waren. Dit waren bijvoorbeeld Belgen die al heel vroeg in de bezetting waren gearresteerd en gedeporteerd, of Belgen die in Duitsland terechtkwamen voor vrijwillige arbeid of via de verplichte tewerkstelling. Zij werden al dan niet voor gemeenrechtelijke feiten veroordeeld. Die laatste reeks slachtoffers vallen buiten alle tot nog toe opgestelde overzichten en brengen wij nu voor het eerst in kaart.
Toegankelijke overzichten zijn helaas schaars. Naast enkele betrouwbare tellingen, circuleren er ook een aantal slachtofferlijsten waarvan de herkomst en verificatie van de gegevens zeer moeilijk is. Al snel na de oorlog werden bijvoorbeeld ‘huldeboeken’ uitgegeven, zoals het Guldenboek van de Belgische Weerstand en de uitgave ‘Helden en Martelaren’, met als ondertitel 1940-1945 De Gefusiljeerden. Dit overzicht met namen en foto’s levert een divers beeld op van verschillende ‘categorieën’ slachtoffers, waarbij de auteurs afwisselend over ‘neergeschoten’, of ‘gefusilleerd’ spreken.
Precieze terminologie is noodzakelijk om verwarring te voorkomen. In het Frans gebruikt men bijvoorbeeld vaak ‘fusillés’ voor al wie werd ‘neergeschoten’, terwijl een ‘gefusilleerde’ in principe slaat op wie door een (militair) tribunaal werd ter dood veroordeeld en terechtgesteld. Daarom kiezen we ervoor om in dit project de term ‘terechtgestelden’ te gebruiken. We spreken afwisselend over ‘geëxecuteerden’, maar daarmee bedoelen we niet alle geëxecuteerde Belgen. We maken geen exhaustieve telling n van slachtoffers van standrechtelijke (massa)executies na juli 1944, gewelddadige razzia’s, moordpartijen bij de ontruiming van (concentratie)kampen of andere vormen van buitengerechtelijke repressie. Die slachtoffers zijn helaas nooit in de mogelijkheid geweest hun ‘laatste woorden’ neer te schrijven, waardoor ze buiten het bestek van dit project vallen. Hetzelfde geldt voor gedeporteerden wier terdoodveroordeling niet werd uitgevoerd (bijvoorbeeld door vrijspraak of omzetting van de strafmaat), maar die alsnog door een andere oorzaak stierven in gevangenschap.
De slachtoffers die wel binnen de afbakening vallen, delen we grosso modo op in drie categorieën: terechtgestelde gijzelaars, terechtgestelde niet-gijzelaars binnen België en terechtgestelden buiten België (in het Duitse Rijk, Frankrijk of Nederland). Voor elk van die groepen is een aparte zoekstrategie nodig, zijn er andere bronnen beschikbaar en opnieuw bepaalde afbakeningen te maken.
Bronnen
Waar we onze radar voor terechtstellingen binnen België – in de mate van het mogelijke – vergroten tot personen met een andere nationaliteit, is dat voor de terechtstellingen buiten België bijvoorbeeld niet mogelijk. De bronnen daarvoor – dodenlijsten van executieplaatsen, opsluitingsdossiers of vonnissen, … - laten namelijk vooral toe om te zoeken volgens nationaliteit. Om pragmatische redenen bakenen we dit dus af. Om dezelfde reden zit er in de database een foutenmarge wat betreft terechtstellingen van mensen afkomstig uit de Belgische Oostkantons. Deze werden tijdens de bezetting in de meeste – maar niet alle – gevallen geregistreerd met Duitse nationaliteit. Binnen België werd dan weer niet altijd het onderscheid tussen Belgen en Noord-Fransen aangehouden.
Voor de executies binnen België zijn er meer – en eenvoudiger te raadplegen – bronnen voorhanden. De bezetter hield bijvoorbeeld bij wie geëxecuteerd werd als gijzelaar. Die lijsten kunnen worden gekruist met lijsten van begraafplaatsen. Voor niet-gijzelaars is de wie - wat - hoe - waarom vraag dan weer minder evident om na te gaan. Het vraagt veel handmatig archiefwerk en een grondige, vergelijkende analyse van de beschikbare informatie. Eens de namenlijst is opgesteld kunnen op basis van naam en geboortedatum ook de naoorlogse erkennings - of andere persoonlijke - dossiers worden geraadpleegd voor bijkomende gegevens.
De ogenschijnlijk eenduidige zoektocht naar terechtgestelden heeft dus wel wat voeten in de aarde, maar is broodnodig. Ons projectteam verwelkomt daarom graag vrijwilligers die willen helpen. Lees hier hoe je je aanmeldt.
Bibliografie
Besse, Jean-Pierre, and Thomas Pouty. Les fusillés. Répression et exécutions pendant l’Occupation (1940-1944). Parijs: Les éditions de l’Aterlier/éditions Ouvrières, 2006.
Denuit-Somerhausen, C. ‘Le Décret “Nacht Und Nebel” de Décembre 1941 et Les Prisonniers Politiques Belges : Une Première Approche’. Cahiers d’Histoire de La Seconde Guerre Mondiale XVI, no. 1 (1994): 17–40.
Jonca, Karol, and Alfred Konieczny. Nuit et Brouillard - NN - L’opération Terroriste Nazie. 1941-1944 La Vérité. Documentation historique (1 janvier 1981).
Maerten, Fabrice, and Emmanuel Debruyne. ‘En guise d’adieu. Les dernières lettres des résistants et assimilés de Belgique, exécutés par l’occupant lors des deux guerres mondiales’. In Écrire sous l’Occupation : Du non-consentement à la Résistance, France-Belgique-Pologne, 1940-1945, edited by Bruno Curatolo and François Marcot, 371–86. Histoire. Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2011. https://doi.org/10.4000/books.pur.110987.
Roden, Dimitri. Ondankbaar België : de Duitse repressie in de Tweede Wereldoorlog. Amsterdam University Press, 2018.
Jean Vanwelkenhuyzen en Frans Selleslagh, “Statistique des Belges exécutés par l’ennemi”, in Bulletin. Centre de Recherches et d’Études historiques de la Seconde Guerre mondiale, nr. 2, 1970.