Auteur: Babette Weyns - 14 december 2024
Wat is een afscheidsbrief?
Als onderdeel van de terechtstellingsprocedure waren terdoodveroordeelden in de mogelijkheid een afscheidsbrief te schrijven. Dat gebeurde in de meeste gevallen tussen het bericht van een afgewezen genadeverzoek en de feitelijke executie.
Het werkelijke tijdstip van schrijven varieerde, net zoals de lengte van de brieven. Dat hing onder meer samen met de tijd die er nog restte tussen vonnis en terechtstelling. Die ‘wachttijd’ kon meerdere maanden duren, maar soms ook slechts enkele uren. Van de terechtgestelden in Breendonk zijn daarom bijvoorbeeld vaak geen brieven, maar letterlijk een paar laatste woorden neergeschreven op een gebedsprentje. Er restte de veroordeelden te weinig tijd om veel op papier te zetten.
Uiteraard had het bestaan - en de vorm - van een afscheidsbrief ook te maken met de gemoedstoestand van de veroordeelde. Sommmige veroordeelden schreven ook al op voorhand een afscheidsbrief, vanuit de idee dat ze daar op ‘het moment’ niet meer toe in staat zouden zijn. Het is momenteel helaas onmogelijk om na te gaan wie – en waarom – eventueel geen gebruik heeft gemaakt van de mogelijkheid om een brief te schrijven. We moeten er in dit stadium van het project van uit gaan dat iedereen in theorie er één had kunnen schrijven.
Voor veroordeelden die lange tijd in hechtenis zaten, zijn behalve afscheidsbrieven ook andere soorten brieven geschreven en/of bewaard. Vanuit de verschillende strafinstellingen in België was immers vaak correspondentie met het thuisfront toegestaan. We zijn er in het kader van het project niet expliciet naar op zoek, maar in het geval er geen afscheidsbrief kan worden teruggevonden, gelden die brieven als de laatste overgeleverde woorden van de terechtgestelde. Hetzelfde kan worden gezegd over de genadebrieven, waarin de terdoodveroordeelde een laatste keer om clementie vroeg. Let wel, al deze correspondentie - van gevangenisbrieven, genadebrieven tot afscheidsbrieven - waren aan onderworpen aan strikte vormvereisten én onderhevig aan censuur.
Wie zoekt die vindt
Aangezien het totale aantal terechtgestelden (nog) niet gekend is, geldt dat uiteraard ook voor het aantal te verzamelen afscheidsbrieven. De grootste verzameling aan (sporen van) brieven ligt vandaag in het CegeSoma (Rijksarchief). Het pionierswerk dat historici Fabrice Maerten en Emmanuel Debruyne hiervoor verrichten, levert een ‘start-verzameling’ van laatste woorden van zo’n 384 personen. Ook in deze verzameling blijven originele brieven heel zeldzaam.
Meer dan 80 jaar na datum zijn sporen van afscheidsbrieven van terechtgestelden op zeer diverse plekken terug te vinden. De eerste plaats is uiteraard nog steeds bij nabestaanden, die na de executie de afscheidsbrief ontvingen. Het spreekt voor zich dat deze brieven tot de meest waardevolle stukken van een familiearchief gingen behoren. Onze hoop is dat er via een publieke oproep op zijn minst een aantal verloren gewaande ‘nieuwe’ originele brieven opduiken, of een originele versie van een brief waarvan we wel al een afschrift of citaat hebben.
Over acht decennia heen werden de brieven ook op andere manieren overgeleverd, bijvoorbeeld via afschrift of kopie in een archiefinstelling. Soms werden woorden uit brieven overgenomen op gebedsprentjes, of geciteerd bij herdenkingen. In nog andere gevallen publiceerden journalisten, onderzoekers en zelfs aalmoezeniers brieven in een krant of in een verzamelwerk.
Hoe paradoxaal het ook kan klinken, zelfs voor wie ‘in het geheim’ moest verdwijnen, liet de Duitse bezetter een paper trail na. Zo mochten ook Nacht und Nebel-gedeporteerden een afscheidsbrief schrijven. Alleen werd ze niet verstuurd naar de nabestaanden. In veel gevallen kwamen ze daardoor pas na het einde van de oorlog op hun bestemming terecht. Dat was bijvoorbeeld het geval als nationale of internationale tracing services op deze documenten stootten in hun zoektocht naar vermiste Belgen in het buitenland. In sommige dossiers steekt daarom een lege enveloppe, waar ooit een afscheidsbrief in zat. In een zéér zeldzaam geval zit de originele brief nog goed bewaard tussen dikke stapels papier.
Ons doel
Het project ‘laatste woorden’ heeft tot doel om zoveel mogelijk (originele) afscheidsbrieven te traceren en ze veilig te bewaren voor de toekomst. De parallelle zoektocht door ons projectteam in verschillende archieven naar de namen en gegevens van de terechtgestelden - en dus de auteurs van de brieven - levert alvast nieuwe sporen op.
Maar ook jij kan helpen. Ben je een brief op het spoor of werk je graag mee als vrijwilliger? Laat het ons weten.
Bibliografie
‘Afscheidsbrieven van Terechtgestelde Belgische Verzetslui (1940-1944) | Cegesoma’. Accessed 9 December 2024. https://www.cegesoma.be/nl/afscheidsbrieven-van-terechtgestelde-belgische-verzetslui-1940-1944.
Maerten, Fabrice, and Emmanuel Debruyne. ‘En guise d’adieu. Les dernières lettres des résistants et assimilés de Belgique, exécutés par l’occupant lors des deux guerres mondiales’. In Écrire sous l’Occupation : Du non-consentement à la Résistance, France-Belgique-Pologne, 1940-1945, edited by Bruno Curatolo and François Marcot, 371–86. Histoire. Rennes: Presses universitaires de Rennes, 2011.
Plachá, Pavla, and Birgit Sack. „Behaltet Diesen Brief Als Andenken an Mich“ / „Tento Dopis Si Nechte Na Památku Na Mě“ Abschiedsbriefe von Dresdner Hinrichtungsopfern Aus Der Tschechoslowakei. Eine Kommentierte Edition / Poslední Dopisy Čechoslováků Popravených v Drážďanech, Komentovaná Edice. Leipzig/Praha: Pulchra/Leipziger Universitätsverlag, 2023.